پیشینه تاریخی پیدایش شعوبیه، ظهور سلسله‌های بومی و خودمختاری سیاسی آنان در ایران
فرهنگ امروز: جنبش شعوبیه که در سده‌های دوم تا چهارم هجری به وجود آمد و با نهضت ترجمه به عربی توأم بود، یکی از شگفت‌ترین پدیده‌های تاریخ و فرهنگ اسلامی است. درباره این جنبش نکته‌ای که کمتر به آن تأکید شده است، تأثیر بزرگی است که این جنبش از یک‌سو بر فرهنگ اسلامی به طور کلی و اعتلای زبان عربی و از سوی دیگر (در سده‌های سوم تا ششم هجری) بر فرهنگ اسلامی ایران و اعتلای زبان فارسی داشته است.
شعوبیه که شامل نخبگان غیرعرب به‌ویژه ایرانیان می‌شد، از یک‌سو به آموزه قرآنی مساوات و برابری و از سوی دیگر به «گذشته باشکوه» غیرعربی به‌ویژه ساسانیان استناد می‌کرد. جنبش شعوبیه از این نیاز و ضرورت به وجود آمد تا برای خود هویتی ویژه در جامعه اسلامی و متمایز از اعراب بسازد که نه‌تنها بر مناطق ارضی، بلکه بر نظام ارزش‌های موجود مسلط شده بودند.
بدین‌گونه میان غیراعراب، به‌ویژه ایرانیان از یک‌سو و اعراب و عرب‌دوستان از سوی دیگر، یک مباحثه فرهنگی و تا حدودی جدلی به وجود آمد. شعوبیه در عراق ظهور کرد و بیشتر در مرکز عباسی، بغداد گسترش داشت. شعوبیه نخست به عنوان یک جنبش برابرخواهانه و ضدعربی در چارچوب ادبیات ظاهر شد که اوج شکوفایی آن در سده‌های دوم و سوم هجری اتفاق افتاد. این جنبش بعدها در زمینه زبان در درون ایران ظهور کرد که آخرین نشانه‌های آن در سده ششم هجری یافت می‌شود.
پژوهشی عمیق درباره شعوبیه به این دلیل قابل اهمیت است که شعوبیه به عنوان یک جنبش برابرخواهانه و ضدعربی در چارچوب ادبیات که متشکل از غیراعراب در زمان خلافت عباسیان بود، از سوی متخصصان اسلام‌شناسی به عنوان پدیده‌ای مهم در توسعه و تحول جامعه صدر اسلام ارزیابی می‌شود. از سوی دیگر هنوز کتابی به یک زبان اروپایی منتشر نشده که این موضوع را پیچیده و گسترده را مورد بررسی همه‌جانبه قرار داده باشد.
در مقدمه این کتاب به مختصری از تاریخ شعوبیه پرداخته شده، سپس به سؤالات کارشده در این کتاب، پژوهش‌های انجام‌شده درباره شعوبیه، ژانرهای ادبی استفاده شده و سرانجام ملاحظاتی درباره روش کار و محتوای آن پرداخته شده است.
در فصل نخست پیشینه تاریخی پیدایش شعوبیه به تفصیل بررسی شده است. این فصل به‌ویژه شامل موضوعاتی مانند نظام قبیله‌ای اعراب و بر اساس آن تسلط و حاکمیت به‌وجودآمده عربی، موقعیت اجتماعی نومسلمانان تحت فرمانروایی امویان عربگرا و همچنین انقلاب عباسیان می‌شود. افزون بر این، این فصل به تأثیر سیاسی و فرهنگی نومسلمانان در دوره اول عباسی، به‌ویژه ایرانیان و به طور مثال خاندان برمکی و سهل می‌پردازد. در پایان این فصل به جنبش ترجمه و تأثیر آن بر شعوبیه پرداخته شده است.
فصل دوم بر شعوبیه در سطح زبانی در داخل ایران تمرکز دارد. برای روشن‌کردن این موضوع به ظهور سلسله‌های بومی و خودمختاری سیاسی آنان در ایران و همچنین به حمایت آنها از فرهنگ ایرانی و زبان فارسی دری به عنوان زبان علمی ـ ادبی پرداخته شده است. همچنین خاطره «گذشته باشکوه» ایرانیان در راستای پیدایش اعتمادبه‌نفس و هویت جمعی توده مردم و اعتلای زبان فارسی بررسی شده است.
فصل سوم مربوط به ریشه مفهوم شعوبیه و حمایت شعوبیه یا اهل التسویه از آموزه‌های قرآنی مساوات میان همه مؤمنین است. در فصل چهارم هفت شخصیتی معرفی شده‌اند که در منابع دست‌اول عربی مستقیم با صفت «شعوبی» نامیده می‌شوند. بر اساس این معرفی، هشت طبقه‌بندی یافت شد که کوشش رسیدن به مفهوم شعوبی یا تعریف اولیه این مفهوم را ممکن می‌سازد.
فصل پنجم بر اساس نزدیکی به مفهوم شعوبیه که هم‌زمان همان تعریف اولیه این مفهوم است، شخصیت‌های دیگری معرفی شده که می‌توانند منسوب به شعوبیه شوند؛ اگرچه در منابع عربی مستقیم با صفت «شعوبی» معرفی نشده‌اند.
در فصل ششم نخست به تعریف گسترده‌تر و جامع‌تر مفهوم «شعوبی» پرداخته شده و در ادامه ارتباطات میان نمایندگان شعوبیه بررسی شده و در راستای این امر که «شعوبیه جنبشی اجتماعی بود» یک شبکه ترسیم شده است.
در پایان کتاب نتایج پژوهش ارائه شده و کتاب با یک پیوست، نمایه کوتاه‌نویسی، کتاب‌نامه و فهرست اعلام به پایان رسیده است.
کتاب «شعوبیه: پیدایش و اهمیت آن در سده‌های نخستین اسلامی» تالیف زهره خسروی با شمارگان 2200 نسخه در 387 صفحه از سوی بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن منتشر شد.
نظر شما